Hoe behouden we onze kranenlandschappen? (2)

Waar tijdens de industriële revolutie en de wederopbouw in waterland Nederland veel scheepsbouwactiviteiten plaatsvonden, met de daarbij benodigde kranen, zien we nu steeds meer dat door een structuurverandering de kranenlandschappen langs rivieren en in havens stilletjes aan veranderen of zelfs (gaan) verdwijnen. Dat de identiteit van gebieden in Nederland in de loop van de tijd verandert, is min of meer vanzelfsprekend. Alles is immers in ontwikkeling en aan verandering onderhevig. Toch is het goed om bij het transformeren van oude industrie- en havengebieden en linten van scheepswerven tot kantoor- en woongebieden na te denken hoe de historische identiteit van zo’n gebied verankerd kan worden in de nieuwe situatie.

Over de auteur:
Onze bouwhistoricus Willard van Reenen heeft zijn focus dit keer gelegd op industrie- en havengebieden, met speciale aandacht voor de iconische kranenlandschappen. Lees hier deel 1 uit de reeks.
Kraan 13 van de voormalige scheepswerf NDSM in Amsterdam. Deze is niet meer in functie als kraan, maar gerestaureerd en omgebouwd tot Faralda Crane Hotel Amsterdam waarin kan worden overnacht. Zie voor een uitgebreide beschrijving van deze kraan het boek ‘Torenkranen in Nederland’ dat in mei van dit jaar is uitgekomen.

Kraan 13 van de voormalige scheepswerf NDSM in Amsterdam. Deze is niet meer in functie als kraan, maar gerestaureerd en omgebouwd tot Faralda Crane Hotel Amsterdam waarin kan worden overnacht. Zie voor een uitgebreide beschrijving van deze kraan het boek ‘Torenkranen in Nederland’ dat in mei van dit jaar is uitgekomen.

De historische waarde van gebouwd erfgoed zit hem niet alleen in het fysieke gebouw, maar ook in de context waarin dat gebouw tot stand is gekomen en de plek waar het staat. Om die reden kent de uitvoeringsrichtlijn voor bouwhistorisch onderzoek (URL 2007) naast de intrinsieke waardestelling ook een contextuele waardestelling. Bij de eerste wordt de betekenis van de verschillende onderdelen van het object gewaardeerd in relatie tot het object zelf. Bij de tweede waardestelling -de contextuele- wordt het te onderzoeken object gewaardeerd tot zijn bredere cultuurhistorische context. Gebouwd erfgoed komt dus tot zijn recht op de plaats waar het staat. Het is in beginsel niet de bedoeling om monumenten te gaan verplaatsen. Mocht dat toch het geval zijn, dan verliest het monument eerst zijn beschermde monumentale status, en pas dan kan het verplaatst worden naar bijvoorbeeld het Openluchtmuseum in Arnhem. Dus de context waar het gebouwde erfgoed staat is zo belangrijk dat, wanneer dit toch verplaatst moet worden, eerst de beschermde monumentenstatus eraf wordt gehaald. Overigens zijn veel gebouwen in het Openluchtmuseum in Arnhem al verplaatst toen er nog geen monumentenwet was en er nog geen beschermde monumenten waren.

De context van kranen

Wat voor gebouwen geldt, geldt zeker ook voor locatie gebonden kranen. De aanduiding zegt het al, het zijn kranen die gebonden zijn aan de plaats waar ze staan. Ze hebben daar een bepaalde functie gehad voor het daar gevestigde bedrijf voor het laden en lossen van stuk- en stortgoed. Al dan niet als overslaglocatie, of als functie voor het op zijn plek hijsen van onderdelen voor bijvoorbeeld de bouw van schepen. Niet zelden zijn kranen in eigen beheer ontwikkeld en gebouwd, wat een meerwaarde levert aan de historische waarde van zo’n kraan op die plek. Het mooiste is dan ook dat kranen op de locatie waar ze hebben gefunctioneerd blijven staan en een plek krijgen in de herontwikkeling van oude industrie- en havengebieden. Voor torenkranen zijn er in Nederland een aantal goede voorbeelden van behoud en/of herbestemming, zoals: twee torenkranen op de voormalige Rijkswerf Willemsoord in Den Helder, een kraan op de voormalige werf van De Schelde in Vlissingen, Kraan 13 van de voormalige scheepswerf NDSM in Amsterdam, een torenkraan bij Royal Bodewes in Hoogezand en een bouwkraan bij scheepswerf Bocxe in Delft.

Overzicht van een collectie historische hijskranen zoals die te bewonderen is in Museumhaven Rotterdam.

Overzicht van een collectie historische hijskranen zoals die te bewonderen is in Museumhaven Rotterdam.

Museumhavens

Ook al is er de wens dat historische kranen behouden moeten blijven, vaak kan dat niet op de locatie zelf. In het vorige artikel stond een beschrijving van de in 2022 herplaatste historische overslagkraan aan de herontwikkelde Noordkade in Hendrik-Ido-Ambacht. Deze kraan staat niet exact op de locatie waar die heeft gefunctioneerd, maar is wel behouden voor het gebied waar de scheepssloperijen langs de oevers van de Noord en de Rietbaan in Hendrik-Ido-Ambacht waren.

Een andere mogelijkheid is om historische kranen te behouden door deze, als het niet anders kan, te verplaatsen naar een gebied waar kraanactiviteit vanzelfsprekend was. Enkele voorbeelden zijn de Museumhaven van het Maritiem Museum in Rotterdam en de Museumhaven van Gent, waar een openbare collectie staat van historische kranen uit verschillende tijdsperioden, grootte en tonnage. Daarnaast zijn er nog meer voorbeelden van steden in het buitenland die in hun oude havengebied historische kranen koesteren om de identiteit van zo’n havengebied in stand te houden en die tevens fungeren als toeristische trekpleisters.

Overzicht van een collectie historische hijskranen zoals die te bewonderen is in Museumhaven Gent.

Overzicht van een collectie historische hijskranen zoals die te bewonderen is in Museumhaven Gent.