Serres en veranda’s zorgvuldig herstellen

Bij serres en veranda’s kunnen verschillende bouwdelen op een andere wijze zijn toegepast dan voor de rest van een woning of gebouw. Daarbij gaat het dan vooral om het dak, het houtwerk, glaswerk, de ventilatie en zonwering, de achterwand, de vloer- en plafond(afwerking). Bij herstel en/of restauratie verdienen vooral deze bouwdelen veel aandacht.
 
Tekst: Carla Debets Bouwtekst
Beeld: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
 
In het voorgaande nummer van RenovatieTotaal (maart 2017) werd ingegaan op historische serres en veranda’s en het belang van een zorgvuldige aanpak bij restauratie. Voorzien van vaak fraaie details zijn deze ruimtes namelijk kwetsbaar en onderhoudsgevoelig. Wat zijn de belangrijkste aandachtspunten?
 
Onderzoek
Voor en tijdens een restauratie is er verschillende onderzoek mogelijk. Allereerst kan er bouwtechnisch onderzoek verricht worden naar de constructieve aspecten en naar de staat van onderhoud en de conditie van het gebouw. In geval van verzakking is het belangrijk de oorzaak te achterhalen. Vervolgens kan kleurhistorisch onderzoek de oorspronkelijke verflagen in het zicht brengen, met een mogelijk geheel andere kleurstelling dan de huidige. Achter de wandafwerkingen kunnen schilderingen schuilgaan. Tot slot kunnen geschiedkundig en bouwhistorisch onderzoek iets duidelijk maken over de bouw, de bouwer, de bouwheer en het bouwjaar. Het bestuderen van serres en veranda’s in de omgeving kan inzicht bieden in lokale tradities en het oeuvre van de architect. Daarnaast kan het bestuderen van andere ontwerpen van de architect verrassende resultaten opleveren.
 
Dak en dakafwerking
Een plat dak en een lessenaarsdak komen het meest voor op serres en veranda’s. Minder gangbaar zijn een omlopend schilddak, een rond dak, een tentdak, een koepeldak, een wangewelfdak en nog andere vormen. Zonk, lood, koper, dakpannen en een bitumineuze afwerking, al of niet met grond, zijn de materialen waar de daken van serres en veranda’s het meest mee bedekt zijn. Duidelijk minder vaak liggen er daktegels en leien op. Een enkele keer komt er glas in het dak voor, wat de lichtopbrengst verhoogt. In een serre levert dit ook meer warmte op. Als het dak vrijwel geheel van glas is, lijkt een dergelijke serre sterk op een kas.
 
Hout- en glaswerk
Vrijwel al het houtwerk van serres en veranda’s is geschilderd. Tegenwoordig meestal in lichte kleuren, maar het is de vraag of dat altijd zo geweest is. Van kassen was het hout vroeger donker, zo is aangetoond. Bij verfijnde serres zijn de kozijnen en ramen voorzien van fraaie profielen, de borstweringen van panelen en het dak van een geschulpte rand.
Voor de Eerste Wereldoorlog bevatten serres hoofdzakelijk geblazen glas. Na die tijd wint getrokken fabrieksglas terrein. Conform de mode is hier en daar gekleurd of bewerkt glas en zelfs glas in loof aangebracht, meestal in de bovenramen of aan de randen van grote ramen. Rijke voorstellingen, in het bijzonder uit de periode van de Jugendstil, zijn zeldzaam. Gebogen ruiten, staand of liggend, zijn weinig in serres toegepast. In de ramen zitten meestal houten roedeverdelingen, maar ook in ijzer komen ze voor.
 
Ventilatie en zonwering
Om overmatige hoeveelheden warmte en licht te weren, kan een serre zijn voorzien van ventilatievoorzieningen zoals uitzetraampjes, schuiframen en openslaande deuren. Ook zonweringen in de vorm van glas- en overgordijnen, markiezen en uitvalschermen komen voor. In een enkel geval wordt de zon met verticaal geplaatste schermlatten geweerd.
 
Achterwand
De achterwand van een serre is veelal afgewerkt met stuc of behang, vaak in een lichte kleur. Soms is er kurk of cementrustiek gebruikt, en in serres die later zijn aangebouwd, kan het schoonmetselwerk van het huis in het zicht zijn gebleven. In die gevallen is er minder helderheid in het interieur dan bij wit stucwerk. Bij veranda’s is een onafgewerkte achterwand eerder regel dan uitzondering, omdat afwerkingen gevoelig zijn voor weersinvloeden. Sporadisch komen in serres, en soms ook achter in veranda’s, muurschilderingen en tegeltableaus met florale voorstellingen voor. Soms is bij serres deze wand voorzien van een lambrisering aan de onderkant of van sjabloonversieringen in de buurt van het plafond.
 
Vloer
De vloer van een serre is doorgans van steen, dat afgewerkt is met tegels of terrazzowerk vanwege de inloop van vuil vanuit de tuin en het gemakkelijke onderhoud. Vanaf het einde van de negentiende eeuw zijn serres vaak van cementtegels voorzien. Een rijk uitgevoerde mozaïekvloer of een tegelvloer met decoratieve patronen geeft een meerwaarde aan een serre. Houten vloeren komen ook voor, maar die zijn dan vaak afgedekt met een tapijt of een kleed. Veranda’s hebben een houten of een stenen vloer.
 
Plafond
Het houten plafond van een serre of veranda bestaat veelal uit timmerwerk met schroten of kraallatten, al of niet in patroon gespijkerd. De afwerking kan tegen de balken of daartussenin zijn geplaatst. Het plafond van een serre kan ook met stuc zijn afgewerkt. Stucornamenten en lijstwerk zijn dan bescheiden uitgevoerd.
Het samenspel van de afwerking van vloer, wand en plafond, het schilderwerk en de inrichting met meubilair bepaalt de uitstraling van een serre. Een serre is niet in alle gevallen voorzien van een verwarming. Een serre zonder verwarming wordt zomerserre genoemd en een met verwarming een winterserre. De verwarming kan bestaan uit een of meer radiatoren of convectorputten, afgedekt met fraaie roosters.
 
Onderhoud en restauratie
Serres en veranda’s zijn onderhoudsgevoelig. Hun houtwerk, dat vaak rijk is aan detaillering, vergt vaker onderhoud dan het pand waar zij tegenaan zijn gebouwd. Vooral de daklijsten en dorpels zijn vaker aan een schilderbeurt toe. Geregelde schoonmaak helpt om de conditie van het hout- en schilderwerk op peil te houden. Regelmatige inspectie en tijdig onderhoud kunnen veel schade door lekkage voorkomen.
Het restaureren van een serre of veranda vergt zorg in de uitvoering vanwege de dikwijls vele kwetsbare onderdelen. Niet alleen ramen en deuren hebben meestal een fijn detaillering, maar ook onderdelen als dakranden, goten en stijlen. Serres zijn vaak voorzien van kwetsbaar oud glas, soms aangebracht als rond glas, gekleurd glas of glas in lood. Oud, geblazen glas laat zich moeilijk vervangen, evenals tegels en oud hang- en sluitwerk van ramen en deuren.
 
Meer informatie: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Brochure Historische serres en veranda’s.
 

Vergunning en subsidie
Voor het geheel of deels wijzigen of slopen van een rijksmonument, en voor het herstellen of gebruiken ervan op een manier waardoor het wordt ontsierd of waardoor de monumentale waarde in gevaar wordt gebracht, is een omgevingsvergunning vereist. Verkeerd herstel kan schade toebrengen. De gemeente geeft aan of er in een concreet geval een omgevingsvergunning nodig is, en beslist of zij deze verleent.
Het onderhoud van historische serres en veranda’s aan rijksmonumenten is subsidiabel in het kader van de instandhoudingsregeling.
 

Restauratietechniek
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort stelde vele technische brochures samen over diverse aspecten van restauratie. RenovatieTotaal besteedt aandacht aan diverse restauratietechnieken, waarvoor medewerking van de Rijksdienst werd verkregen. Meer informatie: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort, tel. 033 – 4217421, Info@cultureelerfgoed.nl en www.cultureelerfgoed.nl