Corona-crisis katalysator van duurzame trends in kantoorpanden
Terwijl in grote en middelgrote steden woningnood heerst, zorgt de corona-crisis ervoor dat kantoren op dit moment minder worden gebruikt. Betekent dat ook dat kantoren beter getransformeerd kunnen worden naar woningen? Of is die transformatieslag voor de kantorensector al achter de rug? En wat zijn de andere trends in kantorenland, zeker op het gebied van bestaande kantoren en renovatie? Jos Hesselink en Willem Stein van Cushman & Wakefield laten hierover hun licht schijnen.
Auteur: Harmen Weijer
In het afgelopen bizarre jaar voor de wereld is het werk voor de bouw- en renovatiesector niet heel veel minder geworden. Dat is ook te zien bij internationaal vastgoedadviseur Cushman & Wakefield, vertelt Jos Hesselink, die als Research Lead verantwoordelijk is voor de dagelijkse aansturing van het researchteam. “Sterker nog, we hebben het als researchers nog niet zo druk gehad, de vraag vanuit de organisatie naar cijfers over haalbaarheid van locaties voor onze klanten is alleen maar groter geworden. Op weekbasis veranderen die analyses, zoveel is er wel gaande.”
Hesselink gaat verder: “We houden cijfers bij over de kantoren-, industrial en logistieke vastgoedmarkten. Dat doen we elk kwartaal en daarin is te zien dat tijdens de lockdown in maart en april er nog steeds flinke vastgoedtransacties plaatsvonden, ook qua renovatie. Bij ons in Amsterdam zijn Uber op de Zuidas en Adyen op het Rokin in grote renovatietrajecten gestapt. Gaandeweg het jaar is dat minder geworden. Einde van het derde kwartaal zaten we 22% onder het opnameniveau van 2019, maar als het gaat om de grote steden is dat wel 40% minder. Dat is niet eens zozeer het gevolg van de corona-crisis, maar van de grote aanbodschaarste op de kantorenmarkt. Tegelijkertijd zien we dat in die grote steden er niet veel leegstand is, sterker nog, de leegstandspercentages zijn er historisch laag. Dat komt omdat er gewoonweg te weinig capaciteit is op de kantorenmarkt.”
Langer nadenken
Dit jaar kenmerkte zich wel door gebouweigenaren die met hun huurders om de tafel zijn gaan zitten en nieuwe huurvoorstellen hebben gedaan. “Dat leverde voor de gebruiker als voordeel op dat ze langer kunnen nadenken wat deze corona-crisis gaat doen met het gebruik van hun kantoor. Voor de gebouweigenaar leverde dat alsnog een cashflow op in plaats van huuropzeggingen”, aldus Hesselink.
Het is dan ook nog te vroeg om te kunnen zeggen of de corona-crisis voor meer renovatie- en transformatieopdrachten gaat zorgen in de kantorenmarkt. “De meeste transformaties hebben de afgelopen jaren al plaatsgevonden, vooral door het afstoten van regionale kantoren door grote kantoororganisaties, zoals banken en verzekeraars.”
Waar wel mogelijkheden zijn voor transformatie van bestaand vastgoed naar woningen, zijn Nederlandse binnensteden en winkelcentra, vertelt Willem Stein, associate bij Cushman & Wakefield en betrokken bij renovaties van vastgoed. “We voeren haalbaarheidsonderzoeken uit naar het herontwikkelen van winkelvastgoed naar appartementen en woningen. Het is echter lastig om dat te realiseren, vanwege de vereisten die worden gesteld aan onder andere daglichttoetreding. Dit is vaak bij de relatief diepe panden lastig te realiseren. Tevens dient rekening gehouden te worden met de constructieve uitgangspunten, vooral als het gaat om beukmaten. Mocht dat niet lukken, dan zou overwogen kunnen worden bij toenemende leegstand dat winkelgebieden worden verkleind en ongeschikte panden worden herontwikkeld tot nieuw woongebied. Ik vind dat er meer gewoond moet worden in binnensteden, juist om de winkelgebieden aantrekkelijk te houden. Mooi voorbeeld van hoe dat gebeurt, is Houten. Hier wordt rondom winkelgebied Het Rond de leegstand naar buiten gedrukt en de winkeliers gereloceerd richting het hart van het winkelcentrum om vervolgens de oude winkelunits te herontwikkelen naar woningen.”
Duurzame en gezonde gebouwen
Daarnaast ziet Stein dat de corona-crisis katalysator is van al ingezette trends als duurzaamheid en meer gezondheid in kantoren “Kantoren moeten per 2023 voldoen aan energielabel C, en we zien het als onze taak om dat aan onze klanten mee te geven. We kunnen daarin daadwerkelijk helpen. Waar we voorheen meer gericht waren op alleen makelen, zijn we nu ook actief in design & build, en voeren we zelf renovatietrajecten uit. De focus ligt nu meer op de beleving, welzijn en gezondheid van gebruikers van kantoren, via bijvoorbeeld het keurmerk WELL. Dan moet je denken aan meer groen in kantoren en meer het gebruik van de trap stimuleren door de liften ‘te verstoppen’.”
Hesselink ziet het tot slot positief in hoe we als Nederland en Europa uit deze corona-crisis kunnen komen. “Bij ons werken collega’s die jaren in Hong Kong hebben gewoond en gewerkt. Zij hebben in Hong Kong in 2004 met SARS 1 en in 2009 met MERS al eerder met een pandemieën te maken gehad. Men hield een flinke tijd lang afstand van elkaar en uiteindelijk is alles weer gewoon geworden. Hoewel de digitale infrastructuur anno 2020 werknemers veel beter in staat stelt om langere tijd vanuit huis te werken en dat ook een blijvend effect van de coronacrisis zal zijn, verwacht ik toch dat het kantoor de centrale ontmoetingsplaats blijft voor samenwerking in en met de organisatie en de uitwisselen van kennis, ideeën en inspiratie.”