“Het vastgoed van de toekomst staat er al”
De NRP Gulden Feniks gaat dit jaar naar Nijkleaster-Westerhûs: Kop-hals-klooster in Hilaard, Nimeto in Utrecht en Vreewijk in Rotterdam. Zij wonnen deze prijs met hun voorbeeldstellende project op het gebied van respectievelijk transformatie, renovatie en gebiedstransformatie. De wildcard ging dit jaar naar het Stadhuis Den Helder. De NRP Gulden Feniks is de nationale prijs voor renovatie en transformatie van de gebouwde omgeving. Successen en inzichten worden hierbij gedeeld; de Gulden Feniks is een prijs om van te leren. In 2024 werden er 54 projecten ingezonden in de drie categorieën.
Winnaar transformatie – Nijkleaster Westerhûs: Kop-hals-klooster
De kop-hals-romp boerderij Westerhûs bij het Friese plaatsje Hijlaard onder de rook van Leeuwarden is omgebouwd naar een eigentijds klooster. Het rijksmonument is onderdeel van Nijkleaster, dat zoekt naar nieuwe wegen voor geloof en spiritualiteit. Eenieder kan hier in retraite om mee te leven in een vast ritme van bidden en werken, verstillen en wandelen, ontmoeten en plezier.
Het klooster is een burgerinitiatief en biedt verblijfsruimte voor bezinning. Ingrepen in de waterhuishouding zorgden ervoor dat het steeds schraler wordende Friese landschap hier voor mens en dier weer gezond is geworden. Daarom is Nijkleaster Westerhûs is een mooi voorbeeld van hoe gemeenschapszin nieuw leven in te blazen.
Het ontwerp is gericht op de uniciteit van deze nieuwe functie op het platteland. Het moest daarom geen verbouwde boerderij worden maar een waarachtig kloostercomplex van samenhangende oude en nieuwe onderdelen.
Juryoordeel
Op het platteland zijn misschien wel de grootste ruimtelijke en sociale uitdagingen van dit moment te vinden, aldus de jury. De transformatie van een kop-hals-boerderij naar een eigentijds klooster zorgt ervoor dat dit stukje Friese platteland een duurzame toekomst krijgt. En hoe! Soms kan een enkel transformatieproject zorgen voor verschuivingen die ver voorbij de eigen schaal reiken. De leegstaande boerderij kreeg een functie die naadloos aansluit bij de sociale opgave van het platteland: het verdwijnen van voorzieningen en plekken van samenkomen.
Winnaar renovatie – Nimeto Utrecht
In Nederland staan zo’n vijfduizend naoorlogse schoolgebouwen, die toe zijn aan vernieuwing. Als ze na veertig jaar boekhoudkundig afgeschreven zijn, volgt vaak de sloophamer. Dat koerswijziging in combinatie met een relatief laag renovatiebudget een prachtig schoolcomplex met buitenruimte kan opleveren, bewijst Nimeto: een mbo-vakschool voor creatieve ruimtemakers.
In MBO Nimeto worden vakken als restaureren, etaleren en decorbouw gegeven. Het gebouw bestaat uit vijf bouwdelen, gebouwd tussen 1967 en 2016 en is doorsneden door een straat. Voor de transformatie voelde het niet als één school. Door ad-hoc ingrepen was de eenvoudige schoonheid van de oorspronkelijke architectuur onleesbaar geworden. De charme van de vakken werd overstemd en verborgen achter gesloten deuren aan generieke gangen.
De basisopgave was het voorzien in meer ruimte voor een groeiend studentenaantal. Stichting Mevrouw Meijer voerde een ontwerpend onderzoek uit, dat aantoonde dat de oplossing in de bestaande gebouwen kon worden gevonden. Sloop en nieuwbouw was niet nodig. De benodigde grondige transformatie is opgevat als kans om de kwaliteit van het gebouw te verbeteren.
Maarten van Kesteren kreeg als jonge architect de kans om het gebouw, de buitenruimte en belangrijkste meubels te ontwerpen. Met een minimum aan ingrepen zijn de bouwdelen getransformeerd tot één doorlopende leeromgeving. Delen van de bestaande structuur zijn weggehaald of geaccentueerd, waardoor een podium is ontstaan voor de stille kwaliteiten van de vakken en gebouwen.
De gebouwen zijn verbonden met een nieuwe colonnade. Tussen de gebouwen, in het hart van de school, maakte een parkeerterrein plaats voor een nieuw schoolplein. Er zijn vier open plekken gemaakt in en tussen de gebouwen: drie vides en een nieuw schoolplein. Deze ruimten brengen licht en lucht terug in de gebouwen, dienen als oriëntatiepunten, verspreiden sfeer en daglicht en verbinden de bouwdelen. Ook maken ze de grote kelders bruikbaar. De extra ruimte voor het groeiend studentenaantal is hierdoor vrijwel geheel binnen de gebouwen gevonden.
Er is voorzichtig omgegaan met ruimte, materiaal en een beperkt budget. Overal in de school kun je blikken opvangen van studentenwerk of werkende studenten. De school voelt als een levendige werkplaats.
Juryoordeel
Het beperkte bouwbudget van 770 euro per m2 vroeg om het maken van rake keuzes. Daar zijn Maarten van Kesteren, de opdrachtgever en Stichting Mevrouw Meijer met vlag en wimpel in geslaagd, aldus de jury.
Qua duurzaamheid voldoet het complex aan nieuwbouweisen. Energetisch is de keuze scherp om goed na te denken wanneer je installaties aan en uit zet. Een goedkope strategie met grote winst op duurzaamheidsvlak. Bovendien nam de opdrachtgever ook de emotionele waarde van erfgoed serieus: een onder studenten en docenten geliefd gebouw moet je koesteren. Sommige delen zijn bewust niet aangepakt. Hier tref je gebouwdelen met bijvoorbeeld verfresten op muren of vloeren, passend bij een vakschool zoals Nimeto. Een keuze die gedurfd is en passend bij het type gebruik van die delen van het gebouw.
Winnaar gebiedstransformatie – Vreewijk
Al honderd jaar behoort Vreewijk tot de fraaiste tuindorpen van Nederland. Het Verbeterplan Vreewijk zorgt ervoor dat de woningen weer vijfentwintig jaar mee kunnen, zowel onderhoudstechnisch als qua duurzaamheid en comfort. Tegelijkertijd voorziet het Verbeterplan in werkzaamheden die het authentieke karakter van Vreewijk versterken.
In de jaren tachtig kregen vrijwel alle woningen nieuwe indelingen, dakkapellen, kozijnen en deuren. Veel is bereikt, maar ook veel ging verloren. Rond 2008 gingen Havensteder, gemeente en bewoners voor een nieuwe kwaliteitsaanpassing, met als inzet: de woningen voor de komende vijfentwintig jaar geschikt maken. Na aanhoudende inzet van bewoners en de studie van De Nijl architecten kreeg Vreewijk de status ‘beschermd stadsgezicht’ met zo’n 270 monumentale panden.
In 2013 kwam het Verbeterprogramma in een stroomversnelling. Na het opstellen van een beeldkwaliteitplan door Anneke Nauta en Joris Molenaar, waarin de hiërarchie ‘groen-dak-gevel’ het uitgangspunt is, startte de renovatie van de Valkeniersbuurt als pilot.
De pilot bleek een succes, maar ook kostbaar. Voor de resterende 1185 woningen werden nieuwe eisen en ambities opgesteld. Voor de buitenkant maakten woningcorporaties, gemeente en Rijk extra middelen vrij. Arjan Hebly van Hebly Theunissen architecten en landschapsarchitect Jos van de Lindeloof gingen hier onder supervisie van Anneke Nauta en Joris Molenaar, vanaf 2015 mee aan de slag.
Inmiddels is de vernieuwing van de woningen, medio 2023, afgerond. Naast de labelsprong van de woningen, het merendeel naar label A, zien we een aantal essentiële architectonische kwaliteiten terugkomen. De keramische rode en grijze dakpannen bijvoorbeeld, maar ook de horizontale daklijn, het afgewogen kleurbeeld, de kopgevelreconstructies, de houten bekleding van de dakkapellen, het herstel van raamindelingen, de authentieke voordeuren en bijzondere elementen zoals de gekleurde houtsnijwerken van Hildo Krop boven de voordeuren aan de Dreef, pergola’s, plantenbakken en uithangborden. De reconstructie van de gevels vergde intensieve foto-recherche, aangezien de originele bouwtekeningen door de oorlog verloren waren gegaan. Met wat daar geleerd is wordt nu met vol vertrouwen doorgebouwd in De Linker Halve Vlieger en Buurt 9.
Juryoordeel
Hier organiseerden bewoners een succesvolle lobby om corporatie en gemeente zover te krijgen om voor Vreewijk in Rotterdam een verbeterplan op te stellen in plaats van een eerder gemaakt sloopplan tot uitvoer te brengen. De jury is zeer te spreken over dit voorbeeld van burgerinitiatief. Tegelijkertijd prijst ze de lenigheid van corporatie Havensteder bij het maken van een draai. Hadden ze boekhoudkundig voet bij stuk gehouden, dan was de wijk gesloopt. Maar Havensteder luisterde naar burgers en omarmde het erfgoed. Deze moeilijke draai is mede gelukt, omdat ze voor de renovatie de juiste projectleider op het project zette: iemand die in staat is verbindend te werk te gaan tussen alle belanghebbenden.
Uiteindelijk is iedereen trots op het resultaat: bewoners, gemeente, ontwerpers en corporatie. De jury deelt deze trots. Meanderend door de wijk, via stoepen, achterpaden, pleinen en perken is op alle niveaus de kwaliteitsslag te zien.
Jury
Geurt van Randeraat – voorzitter (ontwikkelstrateeg, SITE urban development)
Thijs Asselbergs (architect, Thijs Asselbergs architectuurcentrale)
Dirk Baalman (architectuurhistoricus, onderzoeker-adviseur)
Bess Blomjous (concept- en projectmanager, Studio Bess)
Sabine Renders (strategisch gebiedsontwikkelaar, Provincie Noord-Holland)
Jaap Wiedenhoff (senior adviseur, ingenieursbureau ABT)
Luïsa Jacobse (architect, winnaar NRP Masterprijs 2024).
